Boek: Atlas van de wereldgeschiedenis

De geschiedenis van de mensheid in 515 kaarten
Christian Grataloup

Ik hou van atlassen en wereldkaarten. Meer zelfs, ik kan niet zonder. Ik kan geen reisprogramma bekijken zonder Maps te openen en de exacte geografische locatie te onderzoeken. Ook bij het lezen van geschiedenisboeken haal ik er regelmatig een atlas bij. Het is een beetje een natuurlijke reflex: ik moét gewoon zien waar het verhaal zich afspeelt en hoe de verhoudingen zijn tussen de locaties onderling.

Geschiedenis in beeld

Deze atlas van de wereldgeschiedenis is dan ook een fantastisch hulpmiddel voor historisch onderzoek. De uitdrukking ‘één beeld zegt meer dan duizend woorden’ gaat in dit geval wel op. Want je kan uiteraard de grenzen van het Perzische rijk van de Achaemeniden gaan opzoeken op Google Maps. Maar de namen van de steden zijn anders, sommige steden zijn verdwenen en eerlijk, het rijk was zó omvangrijk dat je gewoon te ver moet uitzoomen om de namen van de steden, rivieren en bergketens nog te kunnen zien. Bovendien was dit rijk niet op elk moment in haar geschiedenis even groot.

Nee, dan zegt 1 kaart van het Perzische Rijk effectief veel meer dan 1.000 woorden. Want je krijgt in één oogopslag een goede indruk van de omvang en uitbreiding van het rijk, het oorspronkelijk gebied van de Perzen, het wegennetwerk, de ligging van de belangrijkste steden, en de namen en locaties van veroverde gebieden die ondertussen al lang andere namen hebben gekregen en deel uitmaken van één of meerdere huidige landen.

Bovendien zijn de kaarten niet enkel voorzien van duidelijke historische grenzen en gebiedsonderverdelingen, er staan ook handige extra’s bij. Afhankelijk van het thema van de kaart kunnen dit locaties van veldslagen zijn, handelsroutes, routes van veroveringstochten, namen van naburige volkeren, exportproducten, locaties van oases, enzoverder. Elke kaart is ook voorzien van historische achtergrondinformatie met een korte uitleg over de beschaving of de gebeurtenissen in kwestie.

Een groot pluspunt van deze atlas is bovendien dat de makers durven afwijken van de conventionele kaartprojecties. Hier ben ik altijd een groot voorstander van omdat het ons dwingt bepaalde gebieden en verhoudingen in een ander daglicht te zien dan de gangbare mentale voorstellingen die we ervan hebben. Een goed voorbeeld hiervan is de kaart van Europa in de Bronstijd en de IJzertijd. Deze kaart is een kwartslag gedraaid om aan te tonen hoe smal het Europese schiereiland eigenlijk is en hoe logisch de handelsroutes en verspreiding van de Keltische cultuur in dit opzicht waren.

Indeling

Grataloup maakt zich in zijn voorwoord sterk dat hij de atlas niet vanuit een eurocentristisch standpunt wilde maken, waarbij “chronologie belangrijker was dan geografie” (p. 12). Maar natuurlijk kan je chronologie niet volledig aan de kant schuiven wanneer je het hebt over de geschiedenis van de mensheid. Bovendien is een ruimtelijke thematische onderverdeling, bijvoorbeeld per continent, ook niet echt wenselijk. Vroegere volksverhuizingen, handelsmissies en expansies van grootmachten hielden zich nu eenmaal niet aan onze huidige geografische indeling van de wereld. Denk maar aan de Vikingen die tot in Canada zijn gevaren, de zijderoutes of het Mongoolse Rijk. Een moeilijke kwestie waar Christian Grataloup duidelijk goed over nagedacht heeft.

Het boek is onderverdeeld in 13 thema’s of hoofdstukken die grotendeels chronologisch geordend zijn maar vaak ook overlappen in tijd. De kaarten zijn heel erg thematisch opgevat en de onderwerpen zijn heel uiteenlopend. Zo zijn er uiteraard globale overzichtskaarten en kaarten over beschavingen en volkeren, maar er zijn ook kaarten over handelsroutes, veldslagen, veroveringstochten, reizen, steden en talen. Er is zelfs een kaart over het onderzeese kabelnetwerk (wat overigens best indrukwekkend is).

Bovendien bevat elke kaart handige wegwijzertjes naar andere pagina’s, zodat de lezer een logisch verhaal kan volgen of bepaalde vergelijkingen kan gaan maken. Bijvoorbeeld, bij de kaart ‘Het rijk van Justinianus (6^de eeuw)’, vind je een wegwijzer naar de kaarten ‘De wereld van Augustus’, ‘Het Byzantijnse Rijk (7^de-8^ste eeuw)’ en ‘Het Byzantijnse Rijk onder Basilius II (960-1025)’.

Let wel, die wegwijzers volgen de logica van de auteur en niet altijd wat de lezer zou willen volgen als verhaal. Als je bijvoorbeeld wilt weten hoe het verder gaat met Perzië na De Achaemeniden en Alexander de Grote, tja, dan loopt het spoor een beetje dood en moet je zelf op zoek naar kaarten over de Parthen of de Safawieden. Sassanidisch Perzië komt dan weer op enkele kaarten voor, maar nooit in zijn geheel. Dit vind ik jammer, en het is zeker niet de enige ‘leegte’.

Frankrijk boven?

Zo vind ik ook, bij wijze van voorbeeld, dat er voor een wereldatlas wel erg veel kaarten in staan over Frankrijk en erg weinig over het Polynesië of Zuid-Amerika van vóór de 15^e eeuw. Naar mijn mening is er hier en daar wel erg weinig aandacht besteed aan de gebeurtenissen in wat Grataloup ‘afzonderlijke autonome werelden’ noemt.

Maar misschien ben ik nu te kritisch. Een kaart is niet hetzelfde als een geschreven tekst, en anderzijds heeft Grataloup heeft wél zijn best gedaan om de rijke geschiedenis van bijvoorbeeld China en Japan weer te geven in kaarten. Desalniettemin is een atlas van 555 kaarten net zo leesbaar en hanteerbaar als 515 kaarten, en ik denk dat er hier en daar nog wel aanvulling wenselijk is.

Een visueel verhaal

Desondanks neemt dit boek de lezer wel mee op reis door de geschiedenis van de mens. De atlas maakt bijzonder duidelijk hoe verbonden de mensheid altijd al geweest is, door onder meer handel en volksverhuizingen. Tegelijkertijd kan je in deze atlas ook op zoek naar het visuele verhaal van de huidige staatsgrenzen en kom je er ook verrassende kaarten in tegen, over aardbevingen, academies en bescherming van de zee. Al bij al dus een zeer leerzaam boek voor al wie een brede interesse heeft in geschiedenis.